Zastanawialiście się czyje właściwie są lasy w Polsce, czym się różnią i dlaczego tak jest? Myślę, że pytanie takie zadaje sobie wiele osób i to nie tylko przy okazji lokalnie prowadzonych wycinek, czy innych zdarzeń rozgrzewających mocno opinię publiczną. Nie da się opowiedzieć o tym w jednym krótkim artykule, ale nawet gdybyśmy mieli spróbować to zrobić, musimy przywołać kilka historycznych faktów.
Kiedyś lasów było więcej?
Oczywistym jest, że kiedyś lasów było więcej. Jak dużo? Dokładnie nie da się na to pytanie odpowiedzieć. Prawdopodobnie możemy mówić tu o lesistości powyżej 70% ale brak jest na to jednoznacznych dowodów. Co ciekawe tereny uprawne oddzieliły się wyraźną granicą od lasów dopiero w XII wieku. Mieszkańcy rozległych ostępów leśnych doskonale zdawali sobie sprawę z ich strategicznego znaczenia pomijając już fakt, że zapotrzebowanie na surowiec drzewny było wówczas znacznie, znaaaaacznie mniejsze. Według różnych szacunków populacja Polski za czasów Kazimierza Wielkiego wynosiła zaledwie od 0,4 do 1,2 miliona. Niezależnie od stosunkowo niewielkiego zapotrzebowania na surowiec już wówczas zdawano sobie także sprawę z wysokiej wartości zarówno wybranych gatunków jak i całych kompleksów leśnych. Przykładowo w roku 1314 ochroną objęto puszczę rosnącą przy Świętym (powiat Grudziądz) i szereg innych kompleksów leśnych. W roku 1423 Władysław Jagiełło nakazał na mocy Statutu warckiego: „Jeśli kto wszedłby w las, drzewa które znajdują się być wielkiej ceny jako jest cis abo im podobne podrąbał, tedy może być przez Pana abo dziedzica pojman […]”. Co ciekawe, mimo tak wczesnego objęcia ochroną, dopiero w XX wieku populacja tego gatunku zaczęła wchodzić w fazę ponownej ekspansji. Tak więc ochrona ochroną a realia realiami. Wiadomo przykładowo, że w 1570 roku w samych tylko Prusach Królewskich znajdowało się około 50 tartaków. Dwieście lat później Stanisław Staszic w swojej „Statystyce Polski” napisze, że lasy przed rozbiorami zajmowały 51,66% powierzchni kraju. W roku 1778 król Stanisław August z kolei wyda „Uniwersał względem borów y lasów w Koronie y w Wielkim Xięstwie Litewskim”. „[…] Obywatele Państw Rzplitej żadnego pomiarkowania w wyrąbywaniu Borów nie zachowują, ale uwodzeni nadzieją nietrwałych zysków bez różnicy y porządnego wydziału razem Lasy własne pustoszą […]”. Choć inicjatywa królewska ze wszech miar zacna, to jednak ze względu na brak jednolitych zasad egzekwowania przepisów i kar za wycinki, przegrała z rozwojem przemysłu. Jeszcze pod koniec XVIII wieku lesistość Polski w jej ówczesnych granicach wynosiła 40%.
Jak nietrudno się domyślić, zabory nie były najszczęśliwszym okresem dla polskich lasów. Co ciekawe jednak, zaborcy plądrowali najpierw lasy królewskie, następnie kościele i klasztorne, pozostawiając przez dłuższy czas lasy prywatne we względnym spokoju. Dopiero w połowie XIX wieku Rosja i Prusy rozpoczęły eksploatację lasów stanowiących prywatną własność szlachecką. Dokonywano tego na różne sposoby, jak konfiskaty, czy wykupy poprzez osławioną Komisję Kolonizacyjną.
Po wyzwoleniu kraju, już w październiku 1918 roku zaczęto przejmować lasy z rąk zaborcy niemieckiego i austriackiego. Wówczas w zarządzie lasów znajdowało się zaledwie 2,24 mln ha. Niestety odzyskanie niepodległości, nie oznaczało końca rabunkowej gospodarki. Intensywną eksploatację zasobów leśnych przyspieszyła uchwała z 1920 r. o wywłaszczeniu lasów, a potem ustawa z lipca 1923 r., nakładająca na właścicieli lasów obowiązek dostarczania drewna na odbudowę kraju. Ostatecznie w czasie tego relatywnie krótkiego okresu, do roku 1926 zniknęło ponad 315 tyś. ha lasów. W 1934 roku powierzchnia w zarządzie Lasów Państwowych wynosiła już 3,3 mln ha, aby po wojnie, na skutek kolejnej zmiany granic osiągnąć wartość 6 mln ha. Sytuacja lasów prywatnych po roku 1918 nie była lepsza a po II Wojnie Światowej jeszcze się pogorszyła. Centralnie sterowana gospodarka komunistyczna w najlepszym razie bagatelizowała prywatnych właścicieli lasów skupiając całą swoją uwagę i pomoc na majątku państwowym. Lata zaborów, polityczne zawirowania, często rabunkowe pozyskanie drewna i zmiana granic doprowadziły ostatecznie do tego, że w roku 1945 lesistość naszego kraju wynosiła już tylko 21%. Choć dzisiaj, po niespełna osiemdziesięciu latach wynosi ona już prawie 30%, to jednak historia zostawiła trwały ślad zarówno na strukturze wiekowej jak i gatunkowej naszych zasobów.
Dzisiaj w polskich lasach bezsprzecznie króluje sosna. Ogromne powierzchnie monokultur tego gatunku to niestety częściowo spuścizna zalesiania gruntów porolnych oraz podejścia ówczesnej władzy do produkcji leśnej, czy ekosystemów leśnych w ogóle. Na południu naszego kraju, dla odmiany królują monokultury świerkowe, których historia powiązana jest z kolei z industrializacją XVIII i XIX wieku.
Lasy państwowe
Lasom Państwowym nie będziemy w tym miejscu poświęcać zbyt wiele uwagi, jako że ich historia oraz stan obecny opisane są świetnie na stronie https://www.lasy.gov.pl/. Podczas gdy średni wiek drzewostanów w Polsce wynosi 59 lat w Lasach Państwowych wynosi on 60 lat. Strukturę gatunkową przedstawia poniższy wykres.
Lasy prywatne
Na terenie naszego kraju zdecydowana większość lasów prywatnych (94,1%) należy do osób fizycznych. Sporo, bo prawie 4% z tych lasów znajduje się w zarządzie wspólnot gruntowych. Pozostałe należą do rolniczych spółdzielni produkcyjnych, kościołów, związków wyznaniowych i zajmują stosunkową niewielką powierzchnię.
Lasy prywatne (za Bank Danych o Lasach) na terenie kraju nie są rozmieszczone równomiernie. Wyraźnie widoczne jest oddziaływanie zdarzeń historycznych. Najmniejszą część, w ogólnej powierzchni, lasy prywatne stanowią na terenie tzw. Ziem Odzyskanych, także w części dawnego zaboru pruskiego oraz na obszarze objętym Akcją „Wisła” w Polsce południowo-wschodniej. Z kolei na terenie Podlasia i Lubelszczyzny udział lasów prywatnych jest znaczący. Największy, bo ponad 70%, występuje w Polsce wschodniej, w rejonie dawnych drobnych szlacheckich majątków i „zaścianków” – w powiatach wysokomazowieckim (79%), siedleckim (73%) i sokołowskim (70%) oraz w rejonie przedgórza karpackiego w Małopolsce w powiecie myślenickim (71%). W 215 z 314 powiatów ziemskich udział własności prywatnej w ogólnej powierzchni lasów jest poniżej 30%. W 32 powiatach udział ten przekracza 50%.
Ogólna powierzchnia lasów prywatnych – według stanu na 1 stycznia 2021 r. – wynosiła 1 786 tys. ha, wielkość zasobów drzewnych wynosiła – 459 mln m3, przy średnim wieku drzewostanów około 52 lat. Przeciętna zasobność wynosiła 257 m3/ha powierzchni leśnej.
Pozyskanie drewna, oszacowane na podstawie danych z Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu, w lasach prywatnych wynosi około 4,6 mln m3 grubizny brutto rocznie, w tym:
- 1,0 mln m3 grubizny brutto w użytkowaniu rębnym,
- 3,6 mln m3 grubizny brutto w użytkowaniu przedrębnym.
W lasach prywatnych dominującym typem siedliskowym lasu są siedliska nizinne borów mieszanych.
Gatunki panujące o największym udziale w lasach prywatnych to: sosna, olcha i brzoza.
Lasy gminne
Ogólna powierzchnia lasów gminnych (za Bank Danych o Lasach) – według stanu na 1 stycznia 2021 r. – wynosiła 84 tys. ha, wielkość zasobów drzewnych wynosiła – 32 tys. m3, przy średnim wieku drzewostanów około 73 lat. Przeciętna zasobność wynosiła 375 m3/ha powierzchni leśnej.
Pozyskanie drewna, oszacowane na podstawie danych z Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu, w lasach gminnych na około 268 tys. m3 grubizny brutto rocznie, w tym:
- 92 tys. m3 grubizny brutto w użytkowaniu rębnym,
- 176 tys. m3 grubizny brutto w użytkowaniu przedrębnym.
Najwięcej lasów gminnych występuje na siedliskach nizinnych lasów mieszanych.
Dominującymi gatunkami w lasach gminnych są: sosna, buk, dąb i jodła.
Lasy w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa
Ogólna powierzchnia lasów w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa (za Bank Danych o Lasach) – według stanu na 1 stycznia 2021 – wynosiła 28 tys. ha, wielkość zasobów drzewnych zaś – 9 tys. m3, przy średnim wieku drzewostanów około 59 lat. Przeciętna zasobność wynosiła 321 m3/ha powierzchni leśnej.
Pozyskanie drewna, oszacowane na podstawie danych z Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu, w lasach w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa na około 87 tys. m3 grubizny brutto rocznie, w tym:
- 39 tys. m3 grubizny brutto w użytkowaniu rębnym,
- 48 tys. m3 grubizny brutto w użytkowaniu przedrębnym.
W lasach w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa dominującym typem siedliskowym lasu są siedliska nizinne lasowe.
Gatunki panujące o największym udziale w lasach w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa to: olsza, sosna, brzoza i dąb.
Lasy Skarbu Państwa w Parkach Narodowych
Ogólna powierzchnia lasów Skarbu Państwa w Parkach Narodowych (za Bank Danych o Lasach) – według stanu na 1 stycznia 2021 r. – wynosiła 183 tys. ha, wielkość zasobów drzewnych zaś – 73 tys. m3, przy średnim wieku drzewostanów około 82 lat. Przeciętna zasobność wynosiła 390 m3/ha powierzchni leśnej.
Pozyskanie drewna, oszacowane na podstawie danych z Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu, w lasach Skarbu Państwa w Parkach Narodowych na około 308 tys. m3 grubizny brutto rocznie, w tym:
- 67 tys. m3 grubizny brutto w użytkowaniu rębnym,
- 241 tys. m3 grubizny brutto w użytkowaniu przedrębnym.
Najwięcej lasów w lasach Skarbu Państwa w Parkach Narodowych występuje na siedliskach lasów górskich.
Dominującymi gatunkami w lasach Skarbu Państwa w Parkach Narodowych są: buk (30,3%), sosna (30,2%) i świerk (12,5%).
Inne Lasy Skarbu Państwa
Ogólna powierzchnia innych lasów Skarbu Państwa (za Bank Danych o Lasach) – według stanu na 1 stycznia 2021 r. – wynosiła 57 tys. ha, wielkość zasobów drzewnych zaś – 14 tys. m3, przy średnim wieku drzewostanów około 61 lat. Przeciętna zasobność wynosiła 301 m3/ha powierzchni leśnej.
Pozyskanie drewna, oszacowane na podstawie danych z Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu, w innych lasach Skarbu Państwa na około 18 tys. m3 grubizny brutto rocznie, w tym:
- 6 tys. m3 grubizny brutto w użytkowaniu rębnym,
- 12 tys. m3 grubizny brutto w użytkowaniu przedrębnym.
Bibliografia:
- Grzywacz., A., Problemy interpretacji postanowień Statutu Warckiego z 1423 roku w zakresie ochrony cisa. „Sylwan”. 3, 2008
- Ustawa z dnia 28 września 1991 roku o lasach (tekst ujednolicony)
- Wiśniewski, J., Gwiazdowicz, D., Ochrona przyrody. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań, 2009
- https://ciekawostkihistoryczne.pl/2021/08/26/nie-bylo-nas-byl-las-czyli-historia-wielkiego-wyrebu-w-polsce/
- https://www.bdl.lasy.gov.pl/portal/lasy-poza-lp?fbclid=IwAR2fnN2vDeHdORoMCRd4WpHb4a5_KFRoSvkeObrbQf5hjtKu0b-aJV-Lstw
- https://geo.stat.gov.pl/
- https://wielkahistoria.pl/ludnosc-polski-w-sredniowieczu-liczba-mieszkancow-za-kazimierza-wielkiego/
- Nyrek K. Uwagi o przyczynach zmian zalesienia ziem polskich w latach 1772-1918, Słupskie Studia Historyczne 5, 91-98, Słupsk 1997
- https://www.lasy.gov.pl/pl/nasza-praca/pgl-lasy-panstwowe/historia
- GUS Leśnictwo 2021